16 yy nesir
- Kanunu devrinden itibaren kuralları iyice oturmuş bir yapıya kavuşmuştur.
- 16 yy Sinan paşa’nın Taarruname adlı eserinde karşılaştığımız estetik nesrin örnekleri artar.
- 16 yy itibaren tür ve tarzlarda çeşitlilik görülür.
- Klasikleşme sürecinde önce çıkan estetik anlayış, tür ve şekil kalıplaşması 19 yy kadar aralıksız devam eder.
- Klasik anlayışla eş zamanlı olarak konuşma diline yakın bir uslüpla eserler yazılır. Bu eserler zamanla divan şiirini söyleyiş ve anlatım imkanları benimsenir. Böylece klasik dönemde dil ve anlatımda bir tabakalaşma gerçekleşir.
- Klasik üslup tabakalaşmasını; foklorik, ilmi, resmi ve bedii nitelemeleriyle genel olarak sınıflandırmak mümkündür.
MENSUR ESERLERİN SINIFLANDIRILMASI
- Fahir iz, Eski Türk Edebiyatında Nesir adlı antolojisinin girişinde mensur metinleri dil özelliklerini dikkate alarak sade nesir. Orta nesir ve süslü nesir diye üç düzeyde sınıflandırmıştır.
- Tahir olgun ise nesri; nesr-i mürsel ve nesr-i müsecca biçiminde sınıflandırmıştır.
- Mensur eserlerin sınıflandırılmasında metnin söz varlığı dikkate alınır.
- Osmanlı nesrini :
Folklorik/şifahi üslup
İlmi üslup
Bedii/estetik üslup
Resmi üslup başlıkları altında ele alabiliriz.
Şifahi/ Folklorik Üslup
- Konuşma diline dayanan üslup düzeyidir.
- Genellikle sade nesir örneği görülen eserlerin üslubudur.
- Günlük konuşma diline yakın çeviri özellikleri taşıyan ve Türkçe sözlerin yoğun olduğu bu Üslup daha çok dini, tasavvufi ve dini-destani konulu eserlerde görülür.
- Bu üslupta cümleler kısadır ve cümleyi oluşturan kelimeler büyük ölçüde isim ve fillerden ibarettir.
- Devrik cümle kullanımı yaygındır.
- Daha çok erken dönem Osmanlı yazarlarınca kullanılmış olmakla birlikte daha sonraki dönemlerde geniş kitlelere ulaşma niyeti taşıyan kimi yazarlar tarafından da tercih edilmiştir.
- Folklorik üslupta yazılan metinlerin önemli bölümünü dini ve tasavvufi eserler oluşturur.
- Sözü edilen bu tür eserler genellikle yalın bir dille kaleme alınmıştır.
Birgili Mehmet Efendi’nin Vasiyetnamesi
Sofyalı Bali’nin Etvar-ı Seba’sı
Karamanlı Abdüllatif b. Durmuş’un Adab-ı Menazil’i
Ve bazı letayifname ve menakıbnameler bu tarz eserlerdir.
Kelimeler:
Âşikâre : açık, belli
Sağı : sayı
Cemî : bütün
Cüz’iyyât : ufak tefek şeyler, azlık
Külliyat : bütünlük, çokluk
Taş : dış
Gâib : gizli görünmeyen
Sehv : yanılma
Berî : kurtulmuş, temiz
Kadîm : başlangıcı olmayan
Sem’ : işetme, kulak verme
Semî : işiten, Allah’ın adı
Katı : açık, sert
Basar : göz
Basir : görüp anlayan
Tuş : ön taraf, ön
Tarîk : yol
Kârbânsarây : kervansaray
Issı : sahibi
Na’l bend : nalbant
Sayyâd : avcı
Seg-bân : köpek bakıcısı
İzz : şeref
Câh : makam, mevki
Mülâzım : sarılıp ayrılmayan
Meskenet : yoksulluk
Miyân : orta
Vâsıl : kavuşan
Kurb : yakınlık
Vuslat : kavuşma
Fer’ : ayrıntı, asıl, öz
Ayân : açık
Hayl : sürü
Haşem : maiyet
Hayl u haşem : kalabalık
Sipâh : asker
Hadem : hizmetçi
Esb-i tâzi : arap atı
Süvâr ol : binmek
Şükâr : av
Nâgâh : ansızın
Tîr : ok
Kemân : yay
Kafâ : ense, arka
Did-dûz : gönül delen
Peyâm : haber
Cân-süz : can yakan
İlmi Üslup
- Bilgi vermeyi hedef alan ama bu işlemi bir üslup endişesi ve edebi incelikle yapmayı hedefleyen eserlerde kullanılır.
- Bu tarz eserlerde
Benzetmeler
Alıntılar
Mecaz
İstiare
Seci gibi sanatlar yer alır. Bunlar dili ağırlaştırmaktadır.
- Özellikle 16 yy itibaren tarihlerin tezkirelerin ilmi eserlerin çoğu bu tarzda kaleme alınmıştır.
- Anlatılan Konya ve olay göre sözcüler seçilir.
- Kişiye ve olaya göre değişen kalıplamışı bazı yapılar kullanılır.
Bedi/ Estetik Üslup
- Amaç işlenen konuyla aynı düzeyde bir üslup seviyesine erişmektedir.
- Estetik kaygı bilgi vermenin önüne geçer
- Sinan paşa’ın tazarruat’ından başlayıp veysi venergisi ile doruğa çıkan bir dil ve üslup uygulaması vardır.
Resmi Üslup
- Resmi üslup denince devlet yazışmaları, kararlar, emirler, hukuk metinleri ve diplomatik belgelerin kaleme alındığı üslup anlaşılmalıdır.
- Bu üslubun dili sade mantıklı ve inandırıcı olmalıdır.
- Bu metinlerde arkaik ve mahalli sözlere ve argoya yer verilmez
- Resmi üslup çerçevesinde kaleme alınan metinlerde ilgili alanın belli kavramları ve kalıplaşmış yapıları kullanılır.
- Kadı sicilleri, tahrirler ve fetvalar gibi hukuk metinlerinde gelenekselleşmiş bir biçim vardır.
- Fetvalarda estetik gaye gözetilmemekle birlikte manzum söz söylemeye düşkün şeyhülislamların vezinli ve kafiyeli fetvaları da vardır.
- Nazım ve nesir karışık görünen bu eserlerde genellikle asıl unsur nesirdir.
MENSUR TÜRLER
Tarihler
Boyografiler
Şair tezkireleri
Münşeat Mecmuaları
İlmi Eserler
Tasavvufi Eserler
Şerh ve Çeviriler
Tarihler:
- 15 yy ilk örneklerini vermeye başlayan tarih yazıcılığı yy sonunda artış göstermeye başlamıştır.
- 2 bayezıt, Yavuz Selim ve Kanunu Süleyman gibi büyük hükümdarların teşvik ve koruması ile 16 yy parlak bir dönem yaşamıştır. Dolayısıyla en mükemmel örnekler bu yy verilmiştir.
- Özellikle Kemal Paşazade ile Osmanlı tarihçiliğinde yeni bir dönem başlamış, Tevarih-i Al-i Osman yazma geleneği devam etmiştir.
- Ünlü komutanlardan birinin gazalarının anlatan gazavatnameler de yine 16yy kaleme alınmıştır.
- Belli bir seferi yahut bir kalenin fethini anlatan fethname, gazaname veya zafernama gibi adlar taşıyan eserler de yine bu yy tarihçilerin önemli ürünleridir.
- Elde olmayan Yahşi Fakih tarihiyle başlayan Osmanlı tarih yazıcılığı, Aşık Paşazade, Neşri ve Oruç Bey’lde devam eden menkıbe ve rivayetlerin süslediği ilk dönemden sonra 16 yy Kemal Paşazade ve Hoca Sadettin’le usta bir üslule ve kayıtlarla sadakatle kaleme alınan mükemmel örnekler karşımıza çıkar
- 16 yy büyük tarhiçileri olarak en başta
Kemal Paşazade
Hoca Sadettin
Lütfi Paşa
Gelibolulu Ali
Selanikli Mustafa vardır.
Kemal Paşazade
- yy en büyük ve en önemli tarhiçilerinden biri olan Kemal Paşazade tokat’ta doğdu. Kemal paşazade veya İbn Kemal adıyla tanındı.
- Önce aile mesleği olan askerliğe merak sardı.
- Osmanlı ilmiye sınıfının en üst basamağı olan şeyhülislamlığa yükseldi.
- Din, dil edebiyat ve tarih alanında kıymetli eserler verdi.
- Bu eserleri içinde Tevarih-i Al-i Osman en dikkate değer olanıdır.
- Osmanlı devletinin kuruluşundan başlayıp 1533 yılına kdar meydana gelen olayları “Defter” adını verdiği on bölüm halinde anlatmıştır. Bu eser ilk büyük Osmanlı tarihi kabul edilmiştir.
- Tevarih-i Al-i Osman’ı menkıbe ve rivayetin süslediği ilk dönem eserlerinden sonra, usta bir üslupla kaleme alınan tarhiçiliğin ilk önemli örneğidir.
Lütfi Paşa
- Kanuni sultan sülayman dönemi sadrazamlarındandır.
- Devşirme olarak saraya giren lütfi paşa çok önemli devlet hizmetlerinden sonra sadrazamlığa kadar yükselmiştir.
- Tevarih-i Al-i Osman adlı tarihinden başka, bir de vezirlerin el kitabı denilebilecek tarzda düzenlenmiş Asafname’yi yazmıştır.
- Fakat lütfi Paşaya ün getiren eseri Asafnamedir.
Celalzade Mustafa Çelebi
- Koca Nişancı lakabıyla tanınmıştır. Tosya’da doğmuştur.
- Fuzuli’nin Şikayetname olarak bilinen ünlü mektubunu yazdığı devlet adamıdır.
- Çelebi, Tabakatü’l – Memalik fi Deracati’l – Mesalik adını taşıyan tarihinde Kanuni devri olaylarını anlatır.
- Çelebinin bir de Selimnamesi vardır. Her iki eser de bu yy ağır ve ağdalı üslubuyla kalema alınmıştır.
Küçük Nişancı Mehmet Paşa bin Ramazan çelebi
- Divan katipliğiyle başladığı meslek hayatını başdefterdar, reisülküttab, nişancı ve Mısır valisi olarak sürdürmüştür.
- Siyer-i Enbiya-yı İzam ve Ahval-i Hulefa-yı Kiram ve menakıb-i Selattin-i Al-i Osman ya da kısa adıyla Nişancı Tarihi adıyla bilinen çalışması Kanuni’nin teşvikiyle kaleme alınmıştır.
Hoca Sadettin
- Hem bu yy hem de bütün Osmanlı tarihçiliğinin zirve eserlerinden biri de Hoca sadeetin tarafından kaleme alınan Tacü’t- Tevarih’tir.
- Yavuz sultan selim’in dedimi ve dönemin ünlü müsikişinaslarından Hasan Can’ın büyük oğludur.
- Hem 3 Murat hem de 3 mehmet devirlerinin en etkili devlet adamıydı.
- Haçova savaşında 3 mehmet’in savaş alanını terk etmesini önleyip zafer kazanılmasını sağladı
- Bilim adamlığı yanında edebiyat ve tarih konularında verdiği eserlerle de tanındı
- Ama asıl ününü Tacü’t- Tevarih adlı eseriyle kazandı
- Tacü’t- Tevarih, İsmet Parmaksızoğlu tarafından sadeleştirilmiştir.
Gelibolulu Mustafa Ali
- 16 yy dil, üslup ve muhteva özellikleri açısından en dikkate değer tarihlerinden birinide bu kişi yazmıştır.
- Ali’nin eseri Künhü’Ahbar adını taşır
- Türkçe bir genel tarih olan eser, uzun bir mukaddime ve yazarın rükn adını verdiği dört bölümden meydana gelir.
- Bunlardan ilk üç rükn : osmanlılara gelinceye kadar genel tarihi bilgiler verir.
- Dördüncü rükn: osmanlılarla ilgili kısımdır. Osmanlı devlet adamlarından felan söz eder.
- Çok yönlü bir yazar olan Ali, tarhiçiliği yannda çağının iyi şairlerinden ve nesir ustalarındandır.
Selanikli Mustafa Efendi
- Bu yy son ve önemli şairidir.
- Selenik doğumlu olan mustafa efendi, sokulunun maiyetinde bulundu
- Katipliklerde çalıştır .
- Ruznameci ve muhasebeci tayin edildi.
- Selaniki tarihi adıyla bilinen eserinde 1563-1600 tarihleri arsında meydana gelen olayları ayrıntılarıyla anlattı.
Biyografiler
- Tanınmış kişilerin hayat hikayelerinden bahseden insanlıkla yaşıttır.
- Biyografisi yazılan kişi hemen daima belli bir yaşa geldikten sonra böyle bir değerlendirmeyi hak ettiği için eserlerde doğum tarihleri pey yer almaz. Buna karşılık ölüm tarihlerine dikkat edilmektedir.
- Biyografik künye yazıcılığını esas aldığı için bütünüyle insan unsuruna yöneliktir.
- İlk örneklerine 15 yyda umumi tarihler içinde rastladığımız biyografi geleneği, bu yy hayatın bütün alanlarını kapsayan çok başarılı örnekler ortaya koyar
- Tarihler dışında müstakil biyografi kitabı olarak kaleme alınan ilk eser Lamii’nin Nefahatü’l Üns’ün tercüme ve zeylini ihtiva eden Fütuhu’l- Mücahidin li Tervihi Kulubü’l Müşahidin adını taşıyan eseridir.
- Lami bunun dışında bir çok eser kaleme almıştır. Bu eserlerin en önemlisi Şerefü’l-insan adlı çalışmasıdır. Bu eser İnsanlarla hayvanların yaratılışı ve üstünllükleri üzerine münazaraları konu edinen bir eserdir. Onun gelenek içinde ele alınan bir başka eseri de yine Cami’den Çevirdiği Şevahidü’n – Nübüvve’dir.
- Bu yy bilgin biyografileri de müstakil çalışmalara dönüşür. Türün ilk örneği, Taşköpri-zade İsamettin Ahmet tarafından Arapça olarak yazılmıştır.
- Tam adı Şakayık’un- Nu’maniyye fi Ulemai’d- Devleti’l- Osmaniye olan biyografik eser, bilim dünyasında Şakayık’un- Nu’maniyye veya daha kısa adı olarak şakayık olarak tanınır.
- Bilginler ve şeyhleri tanıtmak amacıyla kaleme alınan bu eser, gerek yazılmış olduğu 16 yy gerekse takip eden asırlarda büyük ilgi ve rağbet görmüş esere pekçok tercüme ve zeyil (ek) yazılmıştır.
- Şakayık’ın 16 yapılmış en meşhur tercümesi Mecdi Mehmet’e aittir.
- Eseri, Hadayıku’ş- Şakayık adıyla Türkçeye kazandıran Mecdi’nin çalışması ile bir tercümenin ötesinde ve aslınn genişletilmiş bir örneği durumundadır.
Şair Tezkireleri
- Bilginlere ait biyografiler gibi şairleirn hayatlarından söz eden ilk şuara tezkireleri de bu yy görülür.
- Anadolu sahasında Sehi Bey’in Heşt-Behişt adlı eseriyle başlayan tezkiretü’ş- Şuara (şairler tezkiresi) yazma teleneği 20 yy ortalarına kadar kesintizi devam etmiştir.
Münşeat Mecmuaları
- Yazışma kuralalrını belirleyen münşeat mecmualarının İlk örnekleri 15 yy düzenlenmeye başlanmıştır.
- Feridun Bey
- Bu türün 16 yy son derece değerli bir örneği Feridun Bey tarafından tertip edilmiştir.
- 1574 yılında Münşeatü’s – Selatin adlı fermanlar, fetihnameler ve mektuplardan meydana gelen büyük eserini 3 Murat’a sundu
- Bu eserde osmanlı devrine ve öncesine ait 1880 adet resmi mektup toplanmıştır.
- Bu tür metinlerde saygınlık uyandıracak ifade ve unvanlara özellikle yer verilir.
- Bu tür metinler çok ağdalı bir dille yazılmıştır.
- Etkileme amaçlı anlatım : özellikleTacizade Cafer Çelebi ile oluşmaya başlamı Celalzade ve Feridun Bey ile klasik bir hüviyet kazanmıştır.
- Asrın diğer münşeat sahibi yazları Gelibollu Ali(menşeü’l – İnşa) ve Lami çelebidir.
İlmi eseler
- 16 yy ilmi eserlerin sayısında ciddi artış görülür.
- Gelibolulu Mustafa Sururinin eserleri arasında 1549’da Şehzade Mustafa’nın eğitimi için yazdığı vezin, kafiye ve şiir sanatları hakkında bilgi veren Bahrü’l Ma’arif önemlidir.
- Türk edebiyatnda bu meselenin teorisiyle ilgili eserler çok az kalame alındı. İşte bu eserler
- Muidi’in Miftahu’t – Teşbih’iyle birlikte edebiyat bilgileri veren ilk çalışmalardan biridir.
- Kınalızade Ali Efendi bu yy tanınmış bilginlerindendir. En tanınmış eseri, Ahlak-ı Nasiri’den yararlanarak 1564 yılında yazdığı Ahlak-ı Alayi Adlı kitabıdır. Kitab yüzyıllar boyunca medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur.Bu eseri dışında Münşeat ve İnşa’yı Atik adlı başka mensur eseridir.
- Yy tanınmış bilginlerinden biri de uzun süra şeyhülislamlık makaminda klan Ebussuud Efendidir. Tefsir ve hadisteki derin bilgisiyle yalnız Osmanlı ülkesinde değil, bütün islam dünyasında tanınmış ve saygı görmüştür.Müallim-i sani diye anılırdı. En tanınmış eseri İrşadül- Aklı’s- Selim ila Mezaya’l- Kur’ani’l- Azim adındaki tefsiridir.
- Bunlardan başka Piri Reis ve Seydi Ali Reis ise coğrayfa konusunda eserleri olan tanınmış
Kaptanlardır.
- Dönemin ünlü şairlerinden Nevi de Netayicü’l-Funun adlı eseriyle bilginler arasındadır.
Tasavvufi Eserler
- 16 yy yalın bir dil ve açık bir üslupla kaleme alınmıştır.
Birgil Mehmet Efendi’nin vasiyetnamesi
Karamanlı Abdüllatif’in Adab- Menazili
Lami çelebi’nin menakıb-ı Veysel Karani’si
Şevki ‘nin Menakıb-ı Emir Sultan’ı gibi eseler yazılmıştır.
Şerh ve Çeviriler
- Manzum , mensur ya da nazım-neisr karışık pek çok eser çoğunlukla nesir olarak şerh edilmiştir.
Hafız divanı
Mesnevi
Güsus
Bostan
Gülüstan gibi farsça yazılmış meşhur eserlerin şerhleri önemli yer tutar
- Ayrıca Kelile ve Dimme tercümelerinden Filibeli Alaattin Ali Çelebi’nin Hümayunname adlı eseri çok okunan kitaplardandır.
- 16 yy şerh ve tercümeleriyle dikkat çeken yazarlardan biri şerh-i mesnevi, şerh-i Divan-ı Hafız gibi eserleriyle tanınan Mustafa Şemi’dir.
- Bir diğeri Bahrü’l – Ma’arif sahibi Gelibolu’lu Sürudir. Sururi, Nesnevi şerhi, Hafız Divani Şerhi ve Şebistan-ı Hayal gibi şerh ve tercümeleriyle tanınmıştır.
- Bunlardan başka Sudi Efendinin Hafız Divanı şerhi ve Celalzade Salih Çelebi’nin Cevamiü’l- hikayat’ı dönemin en dikkate değer mensur eserlerindendir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder