9.10.11. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI GENEL BİLGİLER

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI NOTLARI
1.Dillerin sınıflandırılmaya başlaması 19 yy da olur.
2.Diller arasındaki farklılıkları ve dolayısı ile karşılaştırma çalışmasını ilk yapan rus çarı petro tarafından sürgün edilen İsveçli  subay Strahlenberg'tir.
3.Ural-Altay dillerini Ural ve Altay olarak iki kısma ayıran kişi ise w.schott olmuştur.
4.Diller sınıflandırılmadan önce tek bir dil olarak varlığını devam ettirdi.
5.Türkçenin ilk  kullanılmaya başlaması yaklaşık m.ö 4-5 yy arasında hun devleti döneminde görülmüştür.hatta sümerlerin kullandıkları yazılarda  da örneklerine rastlanmıştır.
6.Ancak türkçe ilk yazılı örnekleri göktürkler dönemine aittir.
7.Ama Türklere ait bilinen ilk yazılı eser çoyr yazıtıdr.bu da diğerleri gibi bir mezar taşıdır.
8.Rusya ve Çin bölgesinde bulunan ötüken yaylası önce hunların ve daha sonra göktürklerin merkezi olmuş ve o bölge kutsal kabul edilmiştir.
9.Avrupa hun devletinin yıkılmasından sonra bumin kağan tarfından kurulan göktürk devleti  m.s 6 ve 7 yy arasında hüküm sürmüş daha sonra yıkılıp kutluk kağan tarafından kurulan 2.göktürk devleti hüküm sürmüş ve bu da daha sonra uygurlar tarafından yıkılmıştır.
10.Asya hun (büyük hun) devlati tarıhte bilinen ilk türk devletidir. hükümdarı teoman dır.ancak oğlu mete han döneminde en geniş sınırlara ulaşmıştır.
11.Türk adını bir devlet adı olarak kullanan ilk devlet göktürklerdir.
12.Türklere ait  ilk yazılı kaynaklar göktürkler ve uygurlar zamanından kalmadır.m.s 7 yy aittir.
tonyukuk yazıtı - göktürk
kültigin yazıtı- göktürk
bilge kağan yazıtı-göktürk
yenisey yazıtı-kırgızlar
çoyr yazıtı-göktürk(diğer yazıtlardan daha önce)
moyun çır:uygurca
karbalsağun:uygurca* 18 harfli Uygur Alfabesini hazırladılar.
* Cengiz Han'ın egemenliğine girmelerine rağmen medeniyette geliştiklerinden Moğollar'ı devlet teşkilatı, ticaret, bilim, sanat, alfabe gibi konularda etkilediler.
* Moğolların Türkleşmesinde önemli bir rol oynadılar. (Özbek ve Çağatay Türkleri)
* İlk Müslüman Türk Devleti Karahanlılar'la savaştılar. (Sebep Uygurların Budizmi, Karahanlıların İslamiyeti yaymak istemeleri.)
* Tahta harflerden MATBAA'yı oluşturdular, pamuktan KAĞIT yaptılar.
* Uygurlar Yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğudur.
* 18 harfli Uygur Alfabesini hazırladılar.
* Cengiz Han'ın egemenliğine girmelerine rağmen medeniyette geliştiklerinden Moğollar'ı devlet teşkilatı, ticaret, bilim, sanat, alfabe gibi konularda etkilediler.
* Moğolların Türkleşmesinde önemli bir rol oynadılar. (Özbek ve Çağatay Türkleri)
* İlk Müslüman Türk Devleti Karahanlılar'la savaştılar. (Sebep Uygurların Budizmi, Karahanlıların İslamiyeti yaymak istemeleri.)
* Tahta harflerden MATBAA'yı oluşturdular, pamuktan KAĞIT yaptılar.
* Uygurlar Yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğudur.
*UYGUR TÜRKÇESİ İLE YAZILMIŞ DİĞER ESERLER:
1.MİRACNAME:melik bahşi
2.TEZKİRET'ÜL EVLİYA:Feridüddini Attar
3.KUTADGU BİLİG
4.ATABETÜ'L HAKAYIK

*ORHUN YAZITLARINI RUNİK HARFLERİYLE OKUYAN  İLK dibilimci W.THOMSEN OLMUŞTUR.
*ilk yayımlayan RADLOFF olmuştur.
*TÜRKİYE DE BUNU İLK YAYIMLAYAN NECİP ASIM YAZIKSIZ'DIR.
13.Türklerden kalan ilk yazılı belge türkçe olmayıp sogdlardan kalma ve sogdça yazılmış bir kısmı sankristeçe olan bugut yazıtıdır.
14.8 yy dan 10yy yani islamiyetin kabulüne kadar olan döneme Eski Türkçe dönemi,10 yy dan sonraki karahanlılar dönemine Orta Türkçe dönemi denir.
15.Uygurlarda maniheizm dinine ait mani alfabesi kullanılmıştır.uygur hükümdarı bögü kağan tarafından tibete yaptığüı seferlerden sonra getirdiği mani rahiplerininde etkisiyle maniheizm dinini kabul etmiştir.bu din uygular arasında yayılmış ve bu dinin etkisinde eserler vermişitr.ayrıca budizm de yayılmaya başlamıştır.
16.mani dinine göre avlanmak,et yemek ve savaşmak yasaktı.
17.milliyetçilik duygusu köktürklerde çok yüksek seviyede idi.
18.kutluk kağan tarihte türklerin şehir kuran ilk hükümdarıdır.
19.Uygurların tarihteki etkisi:
.* 18 harfli Uygur Alfabesini hazırladılar.
* Cengiz Han'ın egemenliğine girmelerine rağmen medeniyette geliştiklerinden Moğollar'ı devlet teşkilatı, ticaret, bilim, sanat, alfabe gibi konularda etkilediler.
* Moğolların Türkleşmesinde önemli bir rol oynadılar. (Özbek ve Çağatay Türkleri)
* İlk Müslüman Türk Devleti Karahanlılar'la savaştılar. (Sebep Uygurların Budizmi, Karahanlıların İslamiyeti yaymak istemeleri.)
* Tahta harflerden MATBAA'yı oluşturdular, pamuktan KAĞIT yaptılar.
* Uygurlar Yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğudur.
*UYGURLARA AİT ESERLER:eserler BUDİZM VE MANİ DİNİ ile ilgilidir.
ALTUN YARUK:altın ışık
SEKİZ YÜMEK:sekiz yığın
IRG BİTİG:FAL KİTABI 9YY
KALYANAMKARA VE PAPAMKARA:iyi huylu prens ve kötü huylu prens hikayesi
DESTAN:TÜREYİŞ VE GÖÇ DESTANLARI
*İSLAMİYETİN KABULUNDEN SONRADA UYGUR YAZISI KULLANILMAYA  DEVAM EDER.TÜRK DÜNYASI ESRELERİNDE HER İKİSİNE DE YER VERİR.İSLAMİ TÜRK YAZISINA YER VERİLMEKLE BİRLİKTE RESMİ KİTABEDE DAİMA UYGUR YAZISI KULLANILMIŞTIR.
20.uygurlar ilk zaman orhun alfabesini kullandılar.daha sonra mani dinin etkisiyle mani allafabesini ve islamiyetin kabuluyle arap alfabesini benimsediler.dolayısıyla etkisi altındaki dinlerin alfabelerini kullanmışlardır.
21.DİLBİLİMİ alanına giren sınıflandırmya göre yapı bakımından dünmya dilleri şöyledir:
1.tek heceli diller:çince tibetçe vietnamca
2.eklemeli diller:ural-altay ve bazı asya ve avrupa dilleri
3.bükümlü diller:
kök bükümlü:arapça
gövde bükümlü:ingilizce fransızca almanca gibi hint-avrupa dilleri
22.bir dil ailesine giren diller arasında ses(fonetik),yapı(morfolojik),sözlük(anlam bilgisi),ve cümle bilgisi(sentaks) bakımından ortak özelliklere sahip olmalı.ancak dil ailesine mensup insanların ırk birliğine sahip olması gerekmez.
23.yeryüzündeki diller ve dil ailleri hakkında hala kesin bir bilgi yolktur.
24.ilişkisi kesinleşmiş ilk dil ailesi:HİNT-AVRUPA DİL AİLESİ  sonra;
URAL-ALTAY
HAMİ-SAMİ
ÇİN-TİBET
25.KARŞILAŞTIRMALI DİL ekolünün kurucusU RAMSTEDT dir.
26. DİL BİLGİSİNİN BÖLÜMLERİ:
SES BİLGİSİ(FONETİK)
YAPI BİLGİSİ(MORFOLOJİ)
SÖZ DİZİM(CÜMLE BİLGİSİ)
ANLAM BİLGİSİ(SEMANTİK)
KÖKEM BİLGİSİ(ETİMOLOJİ)
27.DÜNYA DİL AİLELERİ
HİNT -AVRUPA:Macarca ve fince dışında kalan tüm avrupa dilleri,asya dillerinden farsça ve hint dilleri
hami-sami dilleri:ibranice,arapça
çin-tibet dilleri:çince ve tibetçe
ural -altay dilleri: URAL KOLU:MACARCA ,SAMOYEDCE,UGORCA VE FİNCE
ALTAY KOLU:TÜRKÇE,MOĞOLCA,MANÇU-TUNGUZCA,JAPONCA
28.Ana dilin değişikliğe uğrması ile oluşan yeni diller dil ailesini oluşturur.Akrabalığı kesin olmayan diller ise benzerlikler yoluyla dil gruplarına ayrılır .
URAL-ALTAY dil ailesi değil;DİL GRUBUDUR.
29.LEHÇE:belli bir dilin bir coğrafi bölgede ki insanları tarafından konuşulan çeşididir.
örneğin ; türkçe -güzel
                   azerice-yahşi
görüldüğü gibi sadece telefuz farkı değil bütünüyle farklı bir sözcük kullanılmıştır.
*lehçede ses ve söyleyiş farkı ile birlikte dilin yapısı ve söz varlığı  da değişir.
30.AĞIZ:Bir ülkenin çeşitli bölge il ve ilçelerindeki halkının sözcükleri söyleyiş biçimndeki farkılıktır.
bizim ülkemizde kullanılan ağızın standartı İSTANBUL AĞZI dır.
örneğin: buna göre'' istiyorum''kelimesi için;
ege ağzında:geliyom
karadeniz ağzında:geleyrum
ŞİVE:bir dilin değişik kültür düzeyine göre uğradığı değişimdir.şive belli bir bölgenin kendi içinde uğradığı değişimdir.
*daha az konuşma farklılıkları vardır
*şive yazı diline yansımaz
*şehirden şehire veya bölgeden bölgeye değişir.

URAL-ALTAY DİL GRUBUNUN ÖZELLİKLERİ:
1.SES UYUMU
2.EKLEMELİ DİLLLERDENDİR.
3.ÖN EK YERİNE SON EK KULLANILIR
4.SIFATLAR İSİMDEN ÖNCE GELİR.
5.YARDIMCI FİİL KULLANILIR.
TÜRK DİLİNİN DÖNEMLERİ:
-ANA ALTAYCA(ALTAY ÇAĞI):Türk dili tarihinin  en eski dönemi tüm dillerin ortak olduğu dönem
-EN ESKİ TÜRKÇE ÇAĞI:bu dönemde dillerin ana altaycadan ayrıldığı düşünülür.
-İLK TÜRKÇE:MS:5-6 YY İLE MÖ:5 YY ARASINDA
Dillerin akrabalığının kabul edilmesiyle türkçenin yani türk dilinin dönemlendirildiği ilk dönem
*bu dönemdeki kaynağımız hun imp mete hanın anlatıldığı OĞUZ KAĞAN DESTANIDIR.BU DESTAN bir belge olarak türklerden ve türk dilinden bahseder.
-ESKİ TÜRKÇE ÇAĞI:MS-5-10yy
*türkçenin bilinen en eski yazılı örnekleri (8yy) bu döneme aittir.
ORHUN ANITLARI:
bilge kagan
tonyukuk
kültigin

-ORTA TÜRKÇE DÖNEMİ:10-13YY
*BU dönemde yazı dili olarak KARAHANLI Türkçesi kullanımıştır.
*islamiyet resmen kabul edilmiş ve alfabe olarak arap harfleri alınmıştır.
ORTA TÜRKÇE DÖNEMİ ESERLERİ:
1.KUTADGU BİLİG:10YY
2.ATABETÜ'L HAKAYIK:12YY
3.DİVAN-I LÜGAT-İT TÜRK:11YY
-DİVAN-İ  LÜGATİT TÜRK:
*ARAPLARA TÜRKÇER ÖĞRETMEK AMACIYLA
*KAŞGARLI MAHMUT İLK TÜRK BİLGİNİ
*HALK ŞİİRLERİ ,ATASÖZLERİ,DEYİMLER..V.S YER ALIR
-ATABETÜL HAKAYIK:
*EDİP AHMET YÜKNEKİ
*DİNİ-AHLAKİ DİDAKTİK ESER
*DÖRTLÜKLER HALİNDE ARUZ ÖLÇÜSÜYLE YAZILMIUŞ.

-DOĞU TÜRKÇESİ: Eski  türkçenin devamı niteliğinde olan doğuTürkçesi 15 yy dan sonra ÇAĞATAY türkçesi diye adlandırılmış.
*15 yy ALİ ŞİR NEVAİ tarafından kurulmuş ve geliştirilmiş.
*16 yy DA BABÜR ŞAH  çagatay  türkçesinin en önemli temsilcisi olmuştur.
*bugün ÇAĞATAY TÜRKÇESİNİN yerinde ÖZBEK TÜRKÇESİ bulunmaktadır.
- BATI TÜRKÇESİ:
OĞUZ
AZERİ
TÜRKMEN TÜRKÇESİ
*KENDİ İÇİNDE 3 DÖNEME AYRILIR
1.ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ:13-15 YY ARASI VE eski türkçenin özelliklerini taşır.
SELÇUKLULAR
ANADOLU BEYLİKLERİ
OSMANLILARIN yazı dilidir.
2.OSMANLI TÜRKÇESİ:14 -20 YY ARASI
*ARAPÇA VE FARSÇANIN ETKİSİ FAZLADIR
*AZERİ TÜRKÇESİ BU DÖENMDE AYRILIR.
*BEŞ ASIR İMP . YAZI DİLİ OLARAK KULLANILIR.

3.TÜRKİYE TÜRKÇESİ:2. MEŞRUTİYETTEN GÜNÜMÜZE GELEN DÖNEMDİR.
*YENİ TÜRKÇE MİLLİYETÇİLİK AKIMININ ÜĞRÜNÜ OLUP OSMANLI YAZI DİLİNİ KONUŞMA DİLİNE YAKLAŞTIRMAK AMACINDADIR.
*YENİ ALFABE VE ATATÜRKÜN TEŞVİKLERİ İLE YOL ALAN MİLLİLEŞME HAREKETİ HIZ KAZANMIŞTIR.
KUZEY TÜRKÇESİ:15 YY KADAR DEVAM ETMİŞ
*KIPÇAK TÜRKÇESİ ADI VERİLİR.KUZEY AFRİKA VE MISIRDA RASTALANIR.

-YENİ TÜRKÇE:16 VE 17 YY DÖNEMİNİ KAPSAR.
OSMANLICA
AZERİ TÜRKÇESİ
ÇAĞATAYCA
ÖZBEKÇE VB. LEHÇELERDEN OLUŞUR.
*orta Türkçe terimi

*BATI TÜRKÇESİ İKİ KOLDAN GELİŞMİŞTİR.
OSMANLI TÜRKÇESİ
AZERİ TÜRKÇESİ
*DOĞU TÜRKÇESİ KARAHANLI TÜRKÇESİ VE ESKİ TÜRKÇENİN DEVAMI OLARAK ORTAYA ÇIKMIŞTIR.
-MODERN TÜRKÇE:20 YY VE SONRASI DÖNEMİ KAPSAMAKTADIR.
TÜRKİYE TÜRKÇESİ
ÖZBEK TÜRKÇESİ
TÜRKMEN TÜRKÇESİ
KAZAK TÜRKÇESİ:

*Müşterek orta Asya Türkçesi (orta Türkçe devri yazı dili)
Osmanlı
Çağatay
Kıpçak
Türkmen vb şiveler orta Türkçe döneminde yazı dili hüviyetini kazanmıştır.
*eski Türkçe dönemi:türk dilinin yazıya geçirildiği  dönem
Köktürkçe
Uygurca
Karahanlı Türkçesi


*Orta Türkçe döneminde -13-15yy arasında (Moğol istilası ile başlar)
Doğuda Harezm(altınorda) Türkçesi
Batıda eski Osmanlıca  varken
15-20 yy arası dönemde doğuda Çağatayca ve batıda Osmanlıca hakim olmuştur.
*yeni Türkçe dönemi 20 yy ilk çeyreğinde başlayıp bugünkü Türk dil ve lehçelerinin ortaya çıkmaya başladığı dönemdir.

*ORHUN ALFABESİ 1891 de heikel tarafından run alfabesine benzetilerek runik yazı olarak tanımlanmıştır.