1. Bilgi Aktarma Amaçlı Metinler: Bu tür metinlerde amaç okuyucuya bilgileri, gerçekleri sunmak; bir duygu ya da düşünceyi tam olarak aktarmaktır. Bu metinlerde, nesnel bir anlatım egemendir. Bütün sözcükler gerçek anlamlarıyla karşımıza çıkar. Bilgi aktarma amaçlı metinlerde; açıklayıcı, tartışmacı anlatım biçimlerine başvurulur.Düşünceyi geliştirirken; konunun bütün yönleriyle aydınlatılabilmesi için tanımlama, karşılaştırma, örnekleme, tanık gösterme, sayısal verilerden yararlanma gibi yöntemlerden faydalanılır.
Makale, inceleme, rapor gibi bilimsel türler; tarih, coğrafya eserleri ve ders kitapları, gazete ve dergi haberleri bu amaçla yazılmış metinleri kapsar.
2. Bilgiyi Denetleme Amaçlı Metinler: Denetleme; kontrol etme, eksik yanlarını ortaya çıkarma amacıyla inceleme, araştırma ve değerlendirme demektir. Bu inceleme, araştırma ve değerlendirmeyi günlük yaşamın her aşamasında sıkça yaparız. Değerlendirme yapabilmek için o konu hakkında her şeyden önce bilgi sahibi olmalıyız. Bir şeyi dikkatle okumadan görmeden ve işitmeden doğru bir yargıya varmak imkansızdır.
Denetleyicinin bilgi dağarcığı geniş olmalıdır. Uyanık ve ince bir zekaya, sağlam bir mantığa sahip bulunmalıdır. Tarafsız kalmasını bilmelidir. Ayrıca sabit fikirli olmamalı, her dönem ve ortamda toplum değerleriyle birlikte kendini yoklamalı ve yenilemelidir. Denetleyici, eseri iyi tanımalı eserle ilgili yazılı ve sözlü kaynaklardan sağlam bilgiler toplamalı. Bu sağlam bilgilerin ve kendi kültürünün ışığı altında eseri inceleyerek doğru bir yargıya varmaya çalışmalıdır.
•Öznel yaklaşımda denetleyici, kişisel beğeniler, duygular açısından metne yaklaşır. Bu yaklaşım görecelidir, kanıtlanamaz.
•Nesnel yaklaşımda denetleyici kanıtlara dayanmalı, bilimsel verilerden yararlanmalı, duygularını karıştırmamalı ve tarafsız olmalıdır.
Aktarılan bilgilerin değerini ortaya çıkaran şüphesiz denetlemedir. Eleştiri, inceleme, araştırma, rapor, röportaj vb. yazılar Bilgiyi Denetleme Amaçlı Metinlere örnektir.
3. İletişim Kurma ve İletişim Sürdürme Amaçlı Metinler: İletişim kurma ve sürdürme amaçlı metinlerde amaç; duyurulmak, açıklanmak istenen iletinin kendisidir. İletici, iletisini alıcı (çözücü)'ya ulaştırmak için konuyu ve dili bir araç olarak kullanır. Başka deyişle ileticiyi (konuşmacı ya da yazar) iletişim kurmaya iten temel neden kurulmuş bir iletişimi sürdürmektir. İletişim kurma amaçlı metinler sözlü ya da yazılı olabilir. Yazılı metinlerde, ileti amacı açıkça belirtilebileceği gibi metnin tümüne sindirilmiş olabilir. Sözlü metinlerde ise dilin iç ve dış yapısını etkileyen etmenler göz önünde bulundurulur. Ses, ton, vurgu, jest, mimik, ünlem...
İleti yanlış anlaşılmamalı; çözücünün zihnindeki her türlü soruya cevap vermelidir. İletinin amacına ulaşabilmesi için; iletici ile iletiyi çözenin yollarının aynı olması ve bir noktada kesişmesi gereklidir. İleti çözücüye ulaştırılırken tanımlama, örneklendirme, karşılaştırma, tanık gösterme, nesnel verilerden yararlanma, neden-sonuç ilişkisini gösterme gibi düşünceyi geliştirme yöntemleri kullanılmalıdır.
İletişimi kurma ve sürdürme amaçlı metinler sözlü ve yazılı iletişime dayanan tüm metinleri içerir. Sözlü iletişime dayalı metinlere tanışma, tartışma, karşılıklı konuşma vb. metinleri; yazılı iletişime dayalı metinlere ise dilekçe, mektup, davetiye, tebrik, özgeçmiş yazıları ile gazete ve dergi haberleri, ilanlar örnek verilebilir.
4. Davranış Geliştirme Amaçlı Metinler: Bu tür metinlerde okuyucunun ya da dinleyicinin kanılarını değiştirmek veya onu bir yönden etkileyerek onda birtakım davranışların gelişmesini sağlamak amaçlanır. Bu amaca ulaşmak için de özellikle eylem ve ünlem ağırlıklı sözcüklere önem verilir, insanda birtakım çağrışımlar uyandıran, duygu değeri ağırlıklı sözcük ve cümleler seçilir. Açıklama gibi bilgiye yönelik metinler; öyküleme, betimleme gibi sanatsal anlatım biçimleri bu amaca yönelik hazırlanabilir. Bu metinlerde benzetme, ilgi kurma, karşılaştırma, örnekleme, soru sorma gibi duygu ya da düşünceyi geliştirme yöntemlerinden biri ya da birkaçı bir arada kullanılabilir.
Bir savaş öncesi komutanın askerlerine, bir maç öncesi takım çalıştırıcısının sporcularına yaptığı konuşmalar; bir din adamının dinsel nitelikli konuşması, karşısındaki insanları bir hedefe yöneltmek, motive etmek içindir. Bunlar davranış geliştirme amaçlı metinlerdir.
5. Estetik Yaşantı Oluşturma Amaçlı Metinler: Estetik, güzel duyu demektir. Mantık, gerçeğe ermek için akla nasıl yol gösteriyorsa estetik de güzeli bulmak için duyuya öyle yol gösterir. Çünkü insanlar dünyayı güzel ve çirkin yönleriyle algılar. Estetik duyu bize bu konuda yol gösterir, güzele ve güzelliğe ulaşmamızda yardımcı olur. Bir eserin estetik eser olabilmesi için alıcıya zevk vermesi gerekir. Estetik bir eserin bizde uyandıracağı yaşantıya estetik yaşantı diyoruz. Bu yaşantı faydacı bir tutumdan bütünüyle uzak kalmakla gerçekleşir. Estetik yaşantı oluşturan metinleri ondan şu veya bu şekilde yararlanmak, onu kullanmak amacıyla okumayız. Dikkatimiz sadece eserin kendisine dönüktür. Eseri keyif (zevk) için okuruz. Bütün sanat eserlerinde estetik değer vardır. Edebiyat da güzel sanatların bir kolu olduğuna göre bu özelliği edebiyatın bütün ürünlerinde görmek mümkündür. Çünkü edebi metin öğretici metnin tam tersidir. Edebi metnin amacı öğretmek değil, güzelliği yaşatmaktır. Edebi metin dilin anlatım imkanlarının alabildiğince güzel kullanıldığı kurmaca bir yaşantı sunar. Bu yaşantı ne gerçeğin kendisidir ne de büsbütün onun dışındadır. Bize dil zevkini tattırır, beğenimizi geliştirir.
Şair ve roman yazarı olaylara öyle biçimler verir ki göz duraklamak zorunda kalır, bakmaktan zevk alır; kulak yalnızca dinlemek İster; zihin faydacılıktan uzaklaşarak anlamanın merak ya da hayret etmenin hazzını tadar. Artık olay bir olay olmaktan çıkmış, düzen ve canlılık dolu bir an, bir yaşam parçası durumuna gelmiştir.
Estetik amaçlı metinler, güzel sanatların içinde en çok müzikte; edebi eserlerden de şiirde ve tiyatroda görülür. Müzikte estetiği sağlayan ritim, melodi ve armonidir. Şiirde, sözcükler arasındaki uyum,ölçü, uyak vb. dir. Tiyatroda ise sözle eylemin göz ve kulakla aynı anda algılanmasıdır. Edebi eserlerin tümü bu metin türünde oluşturulur.
Estetik, edebi eserlerde iç yapı ile ilgilidir, insanın duygu ve düşüncelerine güzellik katar. Bir yanıyla da metnin dış yapısı ile ilgilidir, göze hitap eder. Aslında estetik anlamıyla güzellik bireyin nesneyi algılayışına ve içinde yaşadığı kültürel ortama bağlıdır.
Metinlerdeki estetik duyguları algılayabilmek için bireyin istekli olması gerekir. Aksi durumda estetik kavramı birey için sınırsız bir hayal olur. Öyleyse estetik, güzel ve hoş olanı ele alır. Bilgiyi denetleme amaçlı metinler ise doğru ve yanlışı ele alır. Roman ve öykü gibi sanatsal metinler de estetik yaşantı oluşturmayı amaçlar.
6. Bir Düşünceyi Savunma, Karşı Çıkma Amaçlı Metinler: Bu tür metinlerde ele alınan bir düşünce savunulur ya da bir düşünceye karşı çıkılırken tartışmacı anlatım biçimi kullanılır. Düşünceyi geliştirirken ilişki kurma, karşılaştırma, kanıtlama ve tanık gösterme gibi yöntemlerden birine ya da birkaçına başvurulur.
Bu metinler; makale, fıkra, söyleşi, eleştiri, deneme gibi yazınsal türlerde karşımıza çıkar. Metinlerde birbirine karşıt iki düşünce ele alınabileceği gibi bir düşüncenin iki yönü de ele alınıp işlenebilir.
Bir düşüncenin doğrulanması, savunulması ya da bir düşünceye karşı çıkılması amaçlanan metinlerde iki görüş vardır. Bunlar tez ve antitez olarak adlandırılır. Tez savunulan, antitez ise karşı çıkılan görüştür. Bu tür metinlerde önce karşı çıkılan görüş, sonra savunulan görüş ortaya konur.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder