AŞIK TARZI TÜRK EDEBİYATINDA ÜSLUP ÖZELLİKLERİ

AŞIK  TARZI  TÜRK HALK  EDEBİYATINDA  USLUP

Prof. Dr. Erman Artun


Âşıklık geleneği, Türk kültür varlığının önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Âşıklık çağlar süren deneyimlerden geçerek biçimlenmiş, kendine özgü icra töresi, geleneğe dayalı yapısı, âşık olmak ve âşıklığı sürdürmek için uyulması gereken kuralları olan bir gelenektir.

Âşık şiri, söylendiği toplumun yaşama biçimine, olaylar ve durumlar karşısındaki tavrına, seslendikleri toplumun çevresini, dünyayı algılayışına ışık tutar. Ayrıca tarihsel gelişim sürecinde Türk insanının sanat beğenisinin, kimliğinin belirlenmesinde önemli rolü oynar.

Türk edebiyatı çok eskilere dayanmaktadır, Türkler İslâmiyetten önce o günkü inanç sistemlerine kültür ve geleneklerine bağlı bir edebiyata sahiptiler. İslâmiyet öncesi Türk şiiri kültürleşme sürecinde İslâmî kültürün etkisiyle yeni edebiyatlarla, şekil ve türlerle tanıştılar. Mitlerle örülü ozan-baksı destan geleneğine bağlı şiirler, İslâmî ögelerle örülerek yeni bir biçime dönüşmüştür (Arat,1969:XI; İnan,1969:547; Dizdaroğlu,1994:4). Her edebî gelenek kültür birikimi, dünya görüşü ve yaşama biçiminin değişmesiyle özgün anlatımlara kavuşur (Günay,1996:101-106). Âşık  edebiyatı, ozan-baksı geleneğinin Anadolu'da yaşama biçiminin değişmesiyle ortadan kalkması üzerine 15.yy’dan sonra Anadolu'da başlamıştır (Köprülü, 1989:57). Efsane ve tarihin kaynaştırıldığı sözlü gelenek içinde oluşan ozan-baksıların taşıdığı kültür bu şiiri beslemiştir. Bu gelenek, İslâmiyet  ve Anadolu kültür potasında şekillenerek, yeni coğrafyada yeni bir bakışla, yeni yaşama biçiminin beğenisine cevap verecek bir biçim ve öz kazanmıştır (Artun,1996:14). Milli öze bağlı ozan tipi, İslâmî öze bağlı âşık tipinin prototipi değildir. Âşık şiiri halk arasında mayalanmış, yaşadığı toplumun kültür dokusunun en önemli belirleyici ögelerindendir.

Üslûbu dilden ayrı düşünemeyiz. Dil göstergelerden ve bunların kullanışlarını belirleyen kurallar bütününden oluşur. Herhangi bir dil ögesinin veya bir kavramın âşığın şiirinde kazandığı anlamı değerlendirebilmek için şiirin tamamı, yani varlık nedeni gereklidir. Şiiri oluşturan dil malzemesinin şiir içinde yüklendiği işlevler, kazandığı değer ve dinleyende bıraktığı etki önemlidir. Şiir; dilin kurallarının verdiği olanaklar ölçüsünde sistem özelliği kazanır. Şiirde dilin kazandığı değerler kendi aralarında da bir ilişkiler ağı kurarlar. Şiirde kelimelerin yan anlamları, yüklendiği duygu ve değerler, okuyucuda uyandırdığı izlenimler, hatırlattığı, düşündürdüğü özellikler onun düz anlatımının dışındadır.

Bir âşığın yaradılışı, kültür yapısı, şiiri söylediği andaki ruhsal durumu söylenme nedeni, seslendiği kitleyle ilişkisi ve dilin sunduğu olanaklar arasında yaptığı seçim üslubunu belirler. Her şiirin bir içeriği, bir de şekli vardır. Şekil ve içeriğe ait ögelerin bir terkip halinde birleşmesi sonucunda şiir ortaya çıkar. Konu ile içerik aynı şeyler değildir. Aynı konuda bir çok eser yazılabilir ama bunların içeriği birbirinden farklıdır. İçerik incelenirken kendisini ifade eden söz varlığı, şekle ait özellikler birlikte ele alınmalıdır. Her şiirde bir söz varlığı vardır. Bu söz varlığı yazılma nedeni olan iletişim işlevini yerine getirir.

Âşığın şiiri, bir estetik anlayışın, bir geleneğin, uymak zorunda olduğu kuralların bütünüdür. Âşığın bağlı bulunduğu gelenek ve çevre şiirin oluşmasında belirleyicidir. Âşığın üslubu bireyseldir, kaynağını geleneğin belirleyici çerçevesi içinde âşığın deneyimlerinden alır. Bir âşığın üslubu dil malzemesini şiirde doğru, güzel, kendine özgü bir şekilde kullanmasıdır. Bir uslûp araştırmasında, âşığın üslûbunu belirleyici ögelerin ortaya çıkarılması, şiirde dil malzemesini nasıl kullandığı bu malzemeye ait ögeler arasındaki İlişkilerin ne olduğu, hangi biçimi nasıl, niçin kullandığı sorularının cevaplarının aranmasıdır. Her âşık, gelenek belirleyici olsa da diğer âşıklardan ayrı bir anlatıma sahiptir.

Bir âşığın uslûp özelliklerinin belirlenmesi, âşığın biyografisi, bağlı bulunduğu âşıklık geleneği, içinde bulunduğu şiir çevresi, yaşadığı ortamı göz ardı edilmeden karakteristik özelliklerinin aranmasıdır. Âşığın dili, âşık tarzı edebiyatın millî, yerli kaynaklarının belirgin göstergesidir. Âşık tarzı şiir geleneğinin kendine özgü kavramlarını karşılayan bir motifler, mecazlar semboller, remizler vb. gibi özel ve dolaylı anlatım dili vardır. Âşığın anlatım biçimi, kelime seçimi, söz dizimi ve anlatım yollarıyla ortaya çıkar. Şiirde öz ve biçim bir bütün oluşturur. Âşığın düşünce dünyası, aldığı eğitim, içinde bulunduğu sanat ve kültür ortamı, âşığın dilini ve anlatım biçimini belirler. Ayrıca âşıklar, işledikleri konulara göre anlatım biçimi belirlerler. Kahramanlık şiirlerinde epik-lirik, güzellemelerinde lirik anlatım kullanırlar. Yine de onları diğerlerinden farklı kılan kelime seçiminden, söz dizimine, söz sanatlarından, ahenk ögelerine kadar uzanır. âşık, kendine özgü bir dil dünyası olan söyleyicidir. Bu söylemede dil, anlatımı etkili kılan niteliktir. Bunlardan bir kaçını şöylece sıralayabiliriz:

Yerel kelimeler
Yerel deyimler
Yeni yaratımlara yöneliş
İkilemeler
Pekiştirmeler
İmgesel kelime öbekleri
Atasözleri ve deyimler.
Âşıkların şiirlerinde kullandıkları kelime kadrosu yaşamlarının çeşitli dönemlerine, içlerinde bulundukları duruma, şiirlerinde işledikleri konulara göre değişir. Âşıklar şiirlerinde maddî aşk, ilahî aşk, öğütleme sevinç, ölüm vb. olaylar karşısında duygulanmaları, kahramanlık, konularını, sevgili ve yurt güzelliklerini, toplumsal içerikli konulan, aksayan bir durum ve kişiler üzerine taşlama ve takılmalarla, sosyal içerikli konulan İşlerler. Âşıklar şiirlerinde geleneğin ortak kelime kadrosunu kullanırlar. Bunu yerel kelimelerle beslerler. Âşıklar anlatmak istediklerini halkın anlayabileceği bir dille verirler.

Âşıkların anlatım şekillerini gelenek, edebî tür, yazıldığı dönemin sanat anlayışı etkiler. Âşıkların kullandıkları anlatım şekillerini şöylece sıralayabiliriz. Âşıklar dini ve toplumsal konularda öğüt verme, uyarma gerektiğinde, nasihat ve hitap yoluyla anlatım yolunu seçerler, emir kipini kullanırlar. Öğütleme ve dini tasavvufî şiirlerde başvurulan ikinci bir anlatım yolu da doğrudan anlatım yoludur. Âşıklar dünyanın yaradılışı ve peygamberlere ait kıssaların anlatılışında ve destanlarda tahkiye etme (hikaye etme) anlatım şekline, atışmalarda soru-cevaplı tasavvufî şiirlerde ve öğütleme şiirlerinde karşılıklı soru cevap anlatım yollarına başvururlar. Dini - tasavvufî şiirlerde düşüncelerini ayet ve hadislerle desteklemek istediklerinde delil ve ispat yoluyla anlatım yolunu seçerler.

Âşıklar duygulanmalarını hemen dile getirirler. Doğaçlama söyleyişte kelime seçmek için zaman dardır. Bu durumda âşıklar tekrarlardan hazır gereçlerden yardım alırlar. Geleneğin sunduğu hazır kalıp söyleyişlerle kendi özgün söyleyişlerini birleştirerek bir sentez oluştururlar. Âşıklar bir düşüncenin şiir boyu pekişmesi için tekrir (yineleme) anlatım kalıbına sık sık başvururlar. Kelime ve cümlelerle anlatım arasında ilişki, dilin olanaklarıyla anlatım yolları âşıkların üslubunu belirleyen ögelerden biridir. Âşıklar mecaz dışı anlam ve kelime sanatlarını sözün etkili olması için kullanırlar. Kelimeler ve hayal oyunları, duygular ve düşünceler kendilerine uygun edebî sanatlarla anlatıldığında güzellik kazanır. Âşıklar, din, ahlâk, hukuk, eğitim, gelenek ve doğa olaylarını dile getirirken kısa ve anlamlı anlatım yolu olan atasözlerinden yararlanırlar. Atasözleri dolaysız, dolaylı (mecazlı), örneklemeli, karşılaştırmalı, öykülemeli, soru-cevaplı anlatım biçimleriyle üslûpta zenginlik sağlarlar.

Âşıkların yetiştikleri ortamda sözlü gelenek çok yaygın olduğu için atasözleri şiirlerde çok kullanım alanı bulurlar. Âşıklar, sözlü gelenekteki en önemli söz kalıplarından olan deyimleri de kullanırlar. Deyimler genel bir tutum ve durumu nitelemek amacıyla kullanırlar. Bunlar şiire anlatım zenginliği sağlarlar. Âşıklar anlatımı renklendiren kısa kalıp sözleri olan alkış ve kargışları kullanırlar. Bunlarla imge, düşünce ve çağrışım zenginliği sağlarlar. Geleneksel ve yerel dil malzemesinde yeni söyleyişler yaratmaya çabalayan âşıklar özgün üslubu yakalamaya çalışırlar.

Âşıklar öğütleme şiirlerinde dolaylı, doğrudan ve ironi anlatım şekillerini kullanırlar. Öğütleme şiirleri didaktik şiirin doğasına uygun kuru bir anlatımdır. Nasihatla yergi kimi zaman içice olduğu için inceden inceye örülü İmalarla dolaylı anlatımı seçerler. Bu şiirlerde söylev veren bir eda görülür. Âşıklar         mizah üslûplarında yerel ağız özelliklerini güldürücü öge olarak kullanırlar. Bu yolla dilde nükte objesini yakalarlar. Kimi zaman da över gibi görünerek, yererek mizahı sağlarlar. Mizah anlatımlarında dolaylı ve dolaysız anlatım, abartma, karikatürize etme, çift anlamlı kelimeler kullanırlar. âşıklar kimi zaman da kelimelerin uzak ve yakın çağrışımlarını kullanarak mizahı yakalarlar.

Sonuç:

Tahlile dayalı çalışmalar karşılaştırmalı edebiyat araştırmalarındandır. Âşığın kelime kadrosu metinden yola çıkılarak değerlendirilmelidir. Kelime kadrosu değerlendirilirken âşığın düşünce duygu ve hayal dünyası da ortaya çıkacaktır. Mecazi ve metaforik kavramlar değerlendirilirken metinde geleneğin ve âşığın yüklediği anlamlar aranmalıdır. Gelenek dışı âşığa özgü, özgün konu ve söyleyişler âşığın üslubunu belirleyecektir. Âşıkların monografik çalışmalarında konularına göre kavramlar ve buna bağlı olarak teşbih ve mecaz kadrosu da tespit edilmelidir. Aşığın çeşitli konuları algılayışı, onun estetik formunu, düşünce yapısını ortaya koyacaktır.

Âşığın şiirlerindeki konular kendi aralarında ana ve alt başlıklara ayrılmalıdır. Bir âşığın üslubu üzerine çalışma yaparken hayal ve mecaz dünyası semboller, yeni imgeler, çarpıcı söyleyiş özellikleri, kelime çeşitliliği, çağrışım tutkusu, yalın ve dokunaklı söyleyişi, hayal ve duygu dünyasını kurarken anlam ve söz sanatlarını kullanışı, şiirlerinde âşığın kimliğini tapşırma dışında belirleyen biçim ve görünüşler, ayak, kafiye ve rediflerle kurduğu ses kuruluşu, yinelemelerde ses, konu ve dil birlikteliği, ayak, kafiye ve rediflerde dış ahenk, kelime seçiminde iç ahenk sağlanıp sağlanmadığı, dil -anlam birlikteliğinin nasıl sağlandığı sorularının cevapları aranmalıdır.

Âşık, şiirlerinde kime sesleniyor? Dış dünyaya ait görünüşlere bakışı nasıl? Bunları şiirlerinde aktarırken gelenek ne ölçüde etkili? Tespitlerdeki dikkati ve ayrıntılara eğilişi nasıl? Anlatımlardaki dil âşığın dil özelliği mi? Yoksa bir başka âşığın üslubu taklit mi ediliyor? Kelime seçiminde geleneğin payı nedir? Dilin hangi fonksiyonlarını kullanıyor? Bakış açısı nedir? Bu soruların cevaplan bulunduğunda âşığın üslubu, onu diğer âşıklardan ayıran dili kullanışı, anlatım özellikleri ortaya çıkacaktır.

KAYNAKÇA
Arat, Reşit Rahmeti; 1969, Eski Türk Şiiri, Ankara
Artun, Erman; 1996, Adana Âşıklık Geleneği (1966-1996) ve Âşık Feymani, Adana
Dizdaroğlu, Hikmet; 1994, Halk Şiirinde Türler, Halk Ozanlarının Sesi, HAKAD Yay., S.:4, Ankara
Günay, Umay; 1996, Âşık Tarzı Edebiyat Hakkında Düşünceler, Mehmet Kaplan İçin, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.
İnan, Abdükladir; 1969, Eski Türk Dini Tarihi ve Medeniyeti, İstanbul.
Köprülü, M. Fuat;1989, Edebiyat Araştırmaları I, Ankara.

* Edebiyat ve Toplum Sempozyumu Bildirileri , AÜ Tömer Gaziantep Şubesi, Gaziantep , 1999, s. 23-26