ŞİİR TAHLİLİ ÖRNEĞİ-Behçet Necatigil (KİLİM)

KİLİM
Kilimde incir çekirdekleri –parlak, pahalı
Elmaslar yerine çekirdek– süs, avunma.
Hatta soluk, ucuz boncuklar olabilirdi,
–Cam boncuk, incir çekirdekleri – süs, avunma.
Gezdir parmaklarını: Pürtük! Çünkü üzüm çöpleri…
Aptallığımızdan kalma üzüm çöpleri, armut sapları.
Ama biz dokuduk bu kilimi, eh bir dereceye kadar!
Değil ele güne çıkacak, değil asılacak duvarlarda.
Çiğnenir –çok çiğ çağ– ayaklar altında yabansı.
Sağlam olabilirdi, saplar aldattı bizi:
Üzüm çöpleri, armut sapları, çekirdek, çok çiğ
Önceden düşünemedik, çok çiğ çağ!
Renkler, oldu bir kere, geçti, renkler…
Düşünmek gerekli başlarken, sen buna
Renk mi diyorsun? Ben serin–mavi
Ismarlamıştım sana sıcak çaylar yanında.
Çok çiğ çağ. Çaldılar. Çıplak. Mavi, ama bu
Kan oturmuş tırnaklardaki mavi. Geçti.
Geçti, sökülmez, dokundu, sırıtır boşluk, ben sana…
Sakladığım baharlar nerde bu kilim için,
Nerde yıllarca önce, ben sana…
Ne yaptın baharları, baharsız çok çiğ, topraklarda…
Çok çiğ çiçek –hiç yok– hani bu kilimde?
Hani beyaz, beyaz, beyaz… Beyazları ne yaptın?
Çok çiğ bu kızgın yaz, çiğ bu karakış!
Bari biraz kışlarda… Çıplak, çok çiğ!
Çok çiğ bu çığlık, bu en bol renk: Kara! Ben sana
Hiç kara koyma demiştim, nerden düştü, çok çiğ
Paslı borulardan katran, soba zifiri…
Sonra eski patiska perdeler gibi solgun ve sıska
Parmaklarda kirli tütün sarısı.
Çok çiğ kesik öksürük, çiğ çatlak çağıltı…
En güzel renk mi, çok az! Eğreti, kaçamak, belki!
Belki kimi gecelerde ekleme
Sevinçlerden gelme çağla yeşili –Yanlış
Eğrelti otlarının yitik yeşili yani,
İki başlı kartalların ölü gözlerinde–
–ki belki– çok az!
Sonra çok az pembe, işe giderken ayrılışlarda
Kimi günler bir süre hani ayaküstü
Çekingen bir gülüş, çekingen çok çiğ çevre
Pörsük pembe, solgun güllerde, belki biraz!
Heyy! Bu kilimdeki bu bir sürü merteğin
İşi ne? Çok çiğ! Kendi gözümüzde
Çöpler vardı, karartmış önümüzü.
Çöpler, yeterdi kilimde, bol –çok, çiğ, çağ–
Ama onlar mertek, doğru, çok çiğ!
Gözlerinin dalışı bile çok çiğ, çünkü…
Çünkü hançer nakışlarda bu çılgın çağrı,
Bu çürük iplik, bu ensiz atkı,
Bizim!
Behçet Necatigil
Şimdi bu sanat şaheserini biçim ve içerik yönünden tahlile çalışalım.
Bir şiir tahlil edilirken tespitler ve yorumlar dıştan içe doğru olmalıdır. Yani önce şiirde kullanılan nazım şekli, kafiye, ölçü gibi biçimle ilgili niteliklerden; sonra da konu, tema, iletilmeye çalışılan mesajlar gibi içerik özelliklerinden söz edilmelidir. Bu yöntemi edebiyat tarihimizin on binlerce şiirinde uygulayabiliriz.
Fakat “Kilim”i böyle bir sıra gözeterek tahlil etmek mümkün değildir. Çünkü bu şiirde öz ve kabuk etle tırnak gibi ayrılmaz bir bütün hâline gelmiş, tabiri caizse biçim ve içerik sarmaş dolaş olmuştur. Şahsen ben biçimin içeriğe, içeriğin biçime bu kadar güzel yakıştığı başka bir şiir okumadım. Bu nedenle “Kilim”i tahlil ederken her iki unsuru da paralel inceleyip yorumlayacağız.
Şiirin konusu zevksizliğin, çirkinliğin, sahtekârlığın ve karışıklığın hâkim olduğu, içinde yaşadığımız makineleşme çağıdır. Tema, şiirde işlenip geliştirilen duygular olduğuna göre bu şiirin teması “Karmakarışık bir dünyada yaşamak zorunda kalan bir insanın karamsarlığı,mutsuzluğu, yılgınlığı, yalnızlığı ve bunalımıdır.” diyebiliriz.
Yaşanılan çağ iç açıcı, güzel, rahat bir ortam sunmaz şaire. Tam tersine bu çağda karışıklık, düzensizlik, çatışma… vardır. Necatigil şiirini bu temaya uygun biçim özellikleriyle kaleme almış: Karışık ve düzensiz.
Halk ve Divan edebiyatlarında kullanılan “koşma, gazel” gibi nazım şekillerinden birini seçmemiş; hiçbir kuralı olmayan serbest nazım şeklini tercih etmiş. Usta şairler bazı şiirlerini üçlük, dörtlük, beşlik… diyebileceğimiz dize kümelerinden oluşan bentler hâlinde yazar. “Kilim” şiirinde de bentler mevcut fakat belirli bir düzene uyulmamış. Meselâ son bent dört dizeden oluşurken, dördüncü bent tam on üç dize…
Ayrıca “aruz, hece” gibi ölçüleri de kullanmayıp, yine hiçbir kuralı olmayan serbest ölçüye yönelmiş.
Necatigil edebiyat kültürü derin, şiir bilgisi yüksek ve kafiyeye son derece hâkim bir şairdir. Fakat bu şiirde temaya uygun olarak kafiye de kullanmamıştır. Dize sonlarında göze çarpan “çöpleri, sapları; buna, yanında; sarısı, çağıltı; çağrı, atkı” gibi kelimelerdeki tek sesten ibaret ses benzerlikleri tamamen tesadüftür; kafiye olsun diye kullanılmamıştır. Necatigil, yarım kafiyenin genellikle tek ünsüzle yapıldığını, tek ünlüyle yapılan kafiyelerin acemi işi olduğunu çok iyi bilir.
Görüldüğü gibi düzensizliğin ve zevksizliğin vurgulandığı bu şiir yine hiçbir disipline uyulmayan şiir biçimiyle yazılmıştır.
Fakat bu tespitlerimden “Bu şiir; al eline kalemi, yaz aklına geleni.” ilkesiyle yazılmış anlamı çıkarılmamalıdır. “Kilim” şiiri ilham, düşünce ve emeğin ürünü olan, kendi içinde dengeli, planlı ve son derece çarpıcı bir sanat şaheseridir.
Şair ölçü, kafiye, redif gibi ahenk unsurlarından faydalanmamıştır fakat aliterasyon dediğimiz iç kafiyeyi büyük bir ustalıkla kullanmıştır. İşin ilginç yanı, bir ahenk unsuru olan aliterasyonu ahenksizlik yaratmak için kullanmasıdır. Şöyle de diyebiliriz: Şair, ahenksizliği ahenk unsuru hâline getirmiştir.
İfade etmek istediğimizi somut örneklerle açıklayalım: İyi bir şiir okuyucusu bu şiiri okuyunca –hele bir de sesli okursa– son derece rahatsız olur. Bu şiirde kulağımızı ve bizi rahatsız eden nedir? Hangi kelimeler göze batmaktadır? Elbette ki “çok çiğ çağ” kelimeleri… Şiirin tamamı boyunca “çiğ” kelimesi iki defa, “çok çiğ” sözleri on üç kez, “çok çiğ çağ” kelime grubu ise üç defa tekrarlanmıştır. Ayrıca şair “çılgın, çürük, çağrı, geçti, çekingen, hançer, çağla, çiçek, çekirdek” gibi içinde “ç” ünsüzünün bulunduğu yirmiye yakın kelime kullanmıştır.
Şairin bu kelimeleri seçip defalarca kullanmasının sebebi nedir? Elbette ki okuyucuyu rahatsız etmektir amacı. Çağımızın zevksizliğini, büyük şehirlerin rahatsız edici gürültüsünü, fabrikalardaki makine ve çekiç seslerini duyurmak istiyor yazar. Adeta uyuyan birini dürtükleyerek uyandırmaya çalışıyor. Eğer gece yatmadan önce bu şiiri iki defa sesli okursanız sizi uyku tutmaz; çünkü birileri “çok çiğ çağ” diye diye kafanıza çekiçle vurur.
Şair çağımızın gürültüsünü aksettirmeye çalışırken “ç” sesine yardımcı olmak üzere, başka sert ünsüzlerden de yararlanıyor. Bunların başında “k” ünsüzü gelir. Meselâ “çekirdek, parlak, boncuk, pürtük, dokuduk, çıkacak, kere, renk, kan, tırnak, ki belki, sıska, patiska, kesik, öksürük…” gibi birçok kelime gürültü kirliliği fikrini pekiştiren öğeler olarak kullanılmıştır.
Şiirde bezgin, mutsuz ve umutsuz bir insan tipi çizilmiştir. Bu kişi zaman zaman umutlanır. Onun nadiren de olsa umutlanması veya çok kısa mutluluk dakikaları “beyaz” , “pembe” gibi sembollerle anlatılmış ve bu dizelerde sert ünsüzler çok az kullanılmamıştır. Meselâ aşağıdaki dizeler bir ümidin, kısa ve küçük mutlulukların ifadesidir:
“Hani beyaz, beyaz, beyaz… Beyazları ne yaptın?”
“Sonra çok az pembe, işe giderken, ayrılışlarda”
“Nerde yıllarca önce, ben sana…”
Fakat bu dizeler şiirde çok azdır ve hemen ardından rahatsız edici seslerle örülü kötümserliği ve çirkinliği yansıtan dizeler gelir:
“Çok çiğ bu kızgın yaz, çiğ bu karakış!”
“Çekingen bir gülüş, çekingen, çok çiğ çevre”
“Çok çiğ çiçek –hiç yok– hani bu kilimde?”
Rahatsız edici seslerin çokluğu ile insanın mutsuzluğu; tatlı seslerin azlığı ile insanın mutluluğu aynı ölçüdedir.
Şiirde dikkat çeken önemli bir özellik de kurulan cümlelerin içeriğe uygun yapıda oluşudur.
Televizyon ve gazete haberlerinde kaçırılan, tecavüze uğrayan, öldürülen veya sokaklarda sürünen çocukları görüp çocuk yapmakta tereddüde düşen ebeveynlerin psikolojisini düşünün. Veya edebiyat öğretmeni olmak hayaliyle üniversite sınavlarına hazırlanan bir gencin, elli bine yakın edebiyat öğretmeninin iş bulamadığı gerçeğiyle karşı karşıya kaldığında uğrayacağı şoku tahayyül edin. Veya saksıya diktiği bir çiçeğin bir gecede kuruduğunu gören bir çocuğun üzüntüsünü hayal edin.
Çağımız insanı günlük hayatta bunlara benzer küçük veya büyük nice hayaller kurar. Hayal kurarken içinde bin bir umut besler. Fakat bu umutları bir bir yıkılır; yerini umutsuzluğa ve karamsarlığa bırakır. “Olmayacak duaya âmin denmez.” misali birçok umudumuzun ardından vazgeçişler gelir. İşte Necatigil’in şiirindeki cümleler “hayallerden vazgeçişler” gibidir.
Yorgun, yılgın, umutsuz, mücadele etme gücü olmayan insanların anlık umutlanıp ardından vazgeçmesi eksiltili cümlelerle vurgulanmıştır. Necatigil birçok cümleyi yarım bırakmış, yukarıda belirttiğimiz duyguları kesik cümlelerle sezdirmeye çalışmıştır. Aşağıya aldığım beş dize hayatımıza hâkim olan vazgeçişleri ifadeye yarayan eksiltili cümlelerdir.
“Nerde yıllar önce, ben sana…”
“Bari biraz kışlarda… Çıplak, çok çiğ!”
“Gözlerinin bakışı bile çok çiğ, çünkü…”
“Renkler, oldu bir kere, geçti, renkler…”
“Geçti, sökülmez, dokundu, sırıtır boşluk, ben sana…”
Çağımızın insanını karamsarlığa, umutsuzluğa, bunalıma sürükleyen birçok olay, varlık ve düzensizlik vardır. Gece yolda yürürken bir çukura düşüp yaralanabilir veya ölebilirsiniz. Özel otonuzla asfaltta giderken ön tekerlerden biri bir çukura girip kazaya maruz kalabilirsiniz. Evinize gündüz dahi hırsız girebilir, yolda yürürken başınıza kiremit düşebilir, çocuğunuz sokakta uyuşturucu bağımlısı olabilir, en ufacık ihmalden dolayı çok büyük maddi cezaya çarptırılabilirsiniz…
Hiçbirimizin hayatında tam bir düzen ve istikrar yoktur. Hiçbirimiz gelecekten emin olma duygusuna sahip değiliz. Fakat şunu iyi biliriz: Başımıza her an, her türlü belâ gelebilir. Bu sebeple değil on beş – yirmi yıllık istikbalimizle ilgili hayaller kurmak, üç gün sonrası için bile plan yapmakta tereddüt ederiz ve mutlaka “kısmetse” deriz.
Kısaca bizim hayatımız düz bir demiryolu veya düz bir çöl gibi değildir. Günlük yaşantımızın en belirgin yönü istikrarsızlıktır. Necatigil her türlü kötü sürprize açık, istikrarsız hayatımızı yine istikrarsız cümlelerle anlatmış.
“Çaldılar. Çıplak. Geçti, sökülmez, dokundu. Yanlış! Kara!”gibi tek kelimeden ibaret cümlelerden tutun da, üç dizeye yayılan “Çünkü hançer nakışlarda bu çılgın çağrı, bu çürük iplik, bu ensiz atkı bizim.” cümlesine kadar her çeşit yapıdaki cümleden yararlanmıştır.
Ayrıca basit, günlük hayatımızda karşımıza çıkan kötü sürprizler gibi bazı cümlelerinin ortasında ara sözler kullanıyor. Necatigil ara sözleri iki kısa çizgi arasına alıyor. Şiirde beş – altı yerde kullanılan ara sözlere iki örnek veriyorum.
“Çok çiğ çiçek –hiç yok– hani bu kilimde?”
“Çiğnenir –çok çiğ çağ– ayaklar altında yabansı”
Necatigil gerçekçi bir şairdir. Hatta onu toplumsal gerçekçi şairler kategorisine dahil edebiliriz. Şair “Kilim”de de toplumsal bir konuyu işlemektedir fakat ele aldığı sorunu sembollerle anlatmıştır. Bu bakımdan “Kilim” şiiri için sembolist – realist bir çizgide kaleme alınmıştır diyebiliriz.
Gayet açıktır ki bu şiirde “kilim”, yaşadığımızın hayatın sembolüdür. Bu hayat son derece renksiz, tatsız, karışık, gürültülü ve zevksizliğin hâkim olduğu bir süreçtir. Yaşadığımız hayat çirkin ve çürük ipliklerle dokunmuş ve yine çirkin ve basit desenlerle süslenmiş bir kilim gibidir. Ayrıca “kilim” sembolü bize uzak ve yakın çağrışımlarla ev hayatını, sokakları, yirminci asrın ikinci yarısındaki sorunlarla bunalan tüm insanları çağrıştırır.
Necatigil, şiirin ilk bendinde bir kilimden söz ediyor. Bu kilimde parlak ve pahalı elmaslar yoktur; tam aksine çöpe atılması gereken incir çekirdekleri, üzüm çöpleri ve armut saplarıyla doludur. Ayrıca bu kilim kötü kalite iplikle dokunduğu için yumuşak ve düzgün değil, tersine pürüzlüdür. Dizelerde ifade edilen bu karşıtlıklar, Anadolu insanının ilmek ilmek dokuduğu el emeği göz nuru o güzelim kilimlerle çağımızda üretilen ucuz, zevksiz, çürük kilimleri hatırlatır. Ardından ister istemez renkleriyle, motifleriyle, kaliteli malzemesiyle dünyaca meşhur yer ve duvar halılarımızın kalitesini düşünürüz.
Şiirde geçen “kan oturmuş tırnaklar, baharsız çok çiğ topraklar, çok çiğ bu kızgın yaz, çok çiğ bu çığlık, paslı borular, eski patiska perdeler, işe giderken,
çekingen bir gülüş, karartmış önümüzü, parmaklarda kirli tütün sarısı, çok çiğ kesik öksürük…” gibi birçok kelime grubu hastalıklı ve sakat hayatımızı, çirkinleşen çevreyi ve doğayı, zevkten yoksun mimarimizi ve şehirlerimizi çağrıştırır. Bütün bu unsurlar bize karışık, çirkin, çiğ mekânları ve bu mekânlarda bunalan mutsuz insanları resmeder.
Şair kilimden başka renkleri de sembol olarak kullanmıştır. “Ben serin – mavi ısmarlamıştım sana sıcak çaylar yanında” derken evinde sıcak çayını yudumlayıp hayallere dalarak umutlar yeşerten bir insan tipi çiziyor. Fakat onun umutlarını çalmışlardır. Kilimde ve hayatında maviye yer yoktur; olsa bile o mavi, kan oturmuş tırnaklardaki çirkin mavidir.
Şairin en sevdiği renk temizliğin ve masumiyetin sembolü olan beyazdır. Fakat kilimde bu renge hiç yer verilmemiştir. Beyazı görmek umuduyla kışları hayal eder ama büyük şehirlerde kar’ın ancak apartman tepelerinde görüldüğünü, kış mevsiminde caddelerin su ve çamur deryası hâline dönüştüğünü de bilir.
Kilime hâkim olan renk karadır ve şair bu rengi hiç sevmez. Çünkü kara, geri kalmışlığın, kötülüğün, karanlığın sembolüdür.
Necatigil ayrıca canlılığı ve yeniden doğuşu temsil eden baharı ve yeşili sembol olarak kullanmıştır. Kilimde ve yaşadığı hayatta bahara ait unsurlar yoktur. İnsanlar artık baharsız çok çiğ topraklarda yaşamak zorundadır. Kış ve yaz mevsimleri de çekilmez çiğliktedir.
Şaire göre en güzel renk yeşildir. Doğayı, canlılığı, yeniden doğuşu temsil eden bu renkten çok az kullanılmıştır kilimde. O da “eğreti ve kaçamak”tır. Sözü edilen yeşilin canlı ve parlak bir tonu da yoktur.
Şairin arzuladığı diğer renkler ise pembe ve sarıdır. Evet, kilimde bu renklerden az da olsa vardır ama pembe pörsümüştür, sarı ise sigara tiryakilerinin parmaklarında görülen kirli tütün sarısıdır.
Kilimde az ve sönük tonlarıyla görülen bu renkler günlük hayatımızdaki mutluluk anlarını sembolize eder. Fakat bu mutluluklar çok küçüktür ve kısa sürelidir. Çünkü çevremizdeki insanlar ve her türlü maddî varlık, küçük mutluluklarımızın devam etmesini engeller.
Bütün bu özellikler “Kilim”i sanat şaheseri mertebesine yücelten niteliklerdir. Son olarak şunu söyleyebiliriz: İlham –bu şiirde olduğu gibi– bilgi, kurgu, plan ve emekle işlenirse gerçek şiire ulaşılabilir.