BİRLEŞİK ZAMANLI(ÇEKİMLİ) FİİLLER

 
Bileşik Zamanlı (Çekimli) Fiiller Bileşik zamanlı fiiller iki kip eki alır. Türkçede üç tür bileşik zaman vardır: hikâye, rivayet, şart.
Fiillerin bileşik zamanları ikinci kip ekine göre adlandırılır.
1) Hikâye Bileşik Zaman
Herhangi bir kip ekini almış fiile "-di, -di, -du, -dü / -ti, -ti, -tu, -tü" ekfiil eklerinden birinin getirilmesiyle oluşturulur.

* Çalışıyordu < çalış-ı-yor i-di
* Söyleyecektiniz < söyle-y-ecek i-di-niz

Bu fiillere ikinci bir kip eki olarak eklenen "-du, -ti" ekleri, ekfiilden gelmiştir.

İlk kip eki söylendikten sonra, ikinci kip eki olarak gelen "-di, -di" "...in hikâyesi" diye adlandırılır.

* Gitmeyecektin: Gelecek zamanın hikâyesi
* Derdik: Geniş zamanın hikâyesi
* Anlamalıydım: Gereklilik kipinin hikâyesi
* Dinledimdi: -di'li geçmiş zamanın hikâyesi
* Konuşuyordu: Şimdiki zamanın hikâyesi
* Çalışaydın: İstek kipinin hikâyesi

** Bileşik zamanlı fiil sorularında olumsuzluk ve soru eki almış fiiller de sorulabilir:

"Siz küçükken korkmaz mıydınız?" Böyle bir durumda fiilin kipini bulmakta zorlanırsanız, fiili olumsuzluktan ve soru biçiminden kurtarın.

korkmaz mıydınız -- >korkmazdınız --> korkardınız: Geniş zamanın hikâyesi

** Fiillerin kipleri bulunurken mutlaka cümleler okunmalıdır, yoksa karışıklık ortaya çıkabilir.

"...yaşardı." fiiliyle ilgili ne söylenebilir? Şu iki cümleye bakalım.

I.  Bu çiçekler, eskiden daha uzun yaşardı. yaşa-r-i-dı: Geniş zamanın hikâyesi
II. Çocuğun anlattıkları karşısında gözlen yaşardı.

İkinci cümledeki "yaşardı" bileşik zamanlı fiil değildir; bu cümlede fiil "yaşamak" değil, "yaşarmak"tır.

yaşar-dı: -di'li geçmiş zaman

** Bir fiil bileşik zaman çekimli ise, ilk kip ekinden sonra "idi" getirilerek okunabilir: Kaçıyordu -> Kaçıyor idi.

** -di'li geçmiş zamanın hikâyesinde kişi eki ilk kip ekinden sonra gelir. Yazı dilindeki bu durum, Anadolu ağızlarının etkisiyle değişmiştir.

"Bir zaman hendeseden abide zannetimdi."
Yahya Kemal

2) Rivayet Bileşik Zaman
Fiile ilk kip ekinden sonra "-(i)miş, -mış, -muş, -müş" ekfiil eklerinin getirilmesiyle oluşturulur.

Okuyacakmış < oku-y-acak
Gitmeliymişiz < git-meli i-miş-iz

Adlandırılması: İlk kip eki söylendikten sonra ikinci kip eki olarak eklenen "-mış, -miş", "...in rivayeti" olarak adlandırılır:

* Öğreniyormuş: şimdiki zamanın rivayeti
* Dermiş: Geniş zamanın rivayeti
* Görmeliymiş: Gereklilik kipinin rivayeti
* Görmüşlermiş: -miş'li geçmiş zamanın rivayeti
* Unutsaymış: Dilek-şart kipinin rivayeti

** -di'li geçmiş zamanın rivayeti yoktur; "çalıştıymış, verdiymiş" de

3) Koşul (Şart) Bileşik Zaman
Haber (bildirme) kiplerinden birinin ekini almış fiilin sonuna "-(i)se, -sa" eklerinden birinin getirilmesiyle oluşturulur.

* Biliyorsanız: bil-i-yor i-se-niz
* Görüşmezsek: görüş-mez i-se-k
* Anladınsa: anla-dı i-se-n
* Gördülerse: gör-dü i-se-ler

Adlandırılması: İlk kip ekinin adı söylendikten sonra ikinci kip olarak ekle­nen "-se, -sa", "...in şartı" olarak adlandırılır:

* Dinliyorsanız: Şimdiki zamanın şartı
* Okuyacaksak: Gelecek zamanın şartı
* İlgilenmezseniz: Geniş zamanın olumsuzunun şartı
* Görmüşlerse: -miş'li geçmiş zamanın şartı

** Yalnız haber (bildirme) kiplerinin şart (koşul) bileşik çekimi yapılır. Dilek kiplerinin şart bileşik çekimi yoktur. Dilek kip­leri tasarı, plan, niyet bildirir. Bu nedenle, bir fiilde hem istek, hem şart ya da hem gereklilik, hem şart anlamının bir­likte olması mümkün değildir.

Kimi yerlerde gereklilik kipinin şart bileşik çekimi "sevmeliysem, yazmalıysan, koşmalıysa, okumalıysak..." biçiminde verilebilir; ancak bunlar cümle içinde kullanılmaz.

"Oraya gelmeliysem, beni karşılayacaksınız." Böyle cümle olmaz.

** Emir kipinin hiçbir bileşik çekimi yoktur.